Prawa Pacjenta i Opieka Okoloporodowa w Polsce

Czynnikiem, który znacząco wpływa na stan zdrowia kobiet, jest to, czy podczas świadczenia usług medycznych przestrzega się wobec nich praw pacjenta.
W relacji lekarz-pacjent niewątpliwie przewagę ma lekarz. Sprzyja to powstawaniu sytuacji, w których dochodzi do naruszenia praw człowieka. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy obowiązujące zapisy prawne chronią pacjenta. W Polsce prawa pacjenta są łamane dość powszechnie. Szczególnie często dotyka to kobiet korzystających ze świadczeń dotyczących typowo kobiecych obszarów zdrowia, a więc leczenia schorzeń ginekologicznych, opieki w okresie ciąży i porodu, aborcji, poradnictwa i usług z zakresu antykoncepcji – krótko mówiąc związanych ze zdrowiem seksualnym i reprodukcyjnym.

Konieczność przestrzegania przez wszystkich pracowników służby zdrowia praw pacjenta nie tylko znajduje uzasadnienie w międzynarodowych standardach praw człowieka; jest także warunkiem skutecznego działania systemu ochrony zdrowia. Światowe doświadczenia wykazują bowiem, że efekty leczenia lub działań profilaktycznych są lepsze, gdy pacjenci są traktowani podmiotowo i świadomie uczestniczą w tych procesach.
Wiele zależy także od samych klientek służby zdrowia. Świadomość własnych praw, znajomość przepisów i wynikający z tego wzrost oczekiwań mogą stanowić dodatkową motywację do podejmowania działań na rzecz poprawy jakości świadczonych usług.

Zawód lekarza, w przeciwieństwie do wielu innych zawodów, podlega stosunkowo szczegółowej reglamentacji prawnej. Jest to o tyle zrozumiałe, że jego wykonywanie bezpośrednio dotyka fundamentalnych dóbr człowieka, jakimi są życie i zdrowie. Podstawowym aktem prawnym regulującym wykonywanie zawodu lekarza jest ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Szczególne miejsce wśród przepisów zawartych w tej ustawie zajmuje rozdział 5 zatytułowany “Zasady wykonywania zawodu lekarza”. Regulacja zawarta w tym rozdziale określa bowiem przede wszystkim zasady wykonywania zawodu lekarza w odniesieniu do fundamentalnych praw pacjenta: prawa do życia i zdrowia (art. 30, art. 38-39), prawa do samostanowienia (art. 32-35), prawa do informacji (art. 31, art. 41), prawa do prywatności (art. 40) i prawa do intymności (art. 36).
Regulacja ta stanowi swoistą nowość prawnomedyczną. Obowiązujące bowiem poprzednio ustawa o zawodzie lekarza i rozporządzenie o wykonywaniu praktyki dentystycznej nie tylko nie przewidywały szczególnego rozdziału poświęconego zasadom wykonywania zawodu lekarza, ale znaczna część zagadnień związanych z wykonywaniem tego zawodu w relacji do praw pacjenta nie była przez nie regulowana w ogóle, a jeśli była, to fragmentarycznie. Stąd wciąż zachodzi konieczność nie tylko zapoznania się z tą regulacją, w szczególności przez lekarzy wykształconych zgodnie z dotychczasowymi, nieobowiązującymi już aktami prawnymi, ale należytego, zgodnego z jej duchem, zastosowania w codziennej praktyce medycznej.

Obligatoryjny charakter

Zasady wykonywania zawodu lekarza mają charakter obligatoryjny (obowiązkowy). Oznacza to, że na lekarzu ciąży prawny obowiązek stosowania ich w trakcie wykonywania swojego zawodu. Stanowi zresztą o tym art. 15 pkt 1 ustawy o izbach lekarskich. Zgodnie z jego treścią “Członkowie samorządu lekarzy obowiązani są przestrzegać (…) przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza (…)”.
Lekarz nie może zatem traktować tych zasad tylko jako pewnego przesłania moralnego lub wskazania etycznego, które wyznaczają określony idealny etos zawodowy – możliwy, ale niekonieczny do zrealizowania. Wprost przeciwnie – jest to standard wymagany prawem do zrealizowania w codziennej praktyce medycznej. Przy czym lekarz nie może odmówić jego zastosowania na tej podstawie, że przyjęty dotychczas w danej placówce medycznej zwyczaj (tradycja) przewiduje inne w tym względzie zasady postępowania.

Powszechny charakter

Zasady te mają charakter powszechny. Nie tylko w tym znaczeniu, że dotyczą wszystkich lekarzy wykonujących swój zawód, ale obowiązują ich niezależnie od formy (sposobu) wykonywania tego zawodu. Dotyczą więc nie tylko lekarzy pracujących w różnorodnych zakładach opieki zdrowotnej (np. szpitalach, przychodniach, sanatoriach) czy to na podstawie umów o pracę, czy umów cywilnoprawnych (np. umowy zlecenia, umowy o dzieło), ale również tych, którzy prowadzą tzw. prywatne praktyki lekarskie – czy to w formie indywidualnej (ogólnej, specjalistycznej), czy grupowej praktyki lekarskiej.

Pierwszeństwo zasad

Zasadom tym przyznany jest prymat. Oznacza to, że mają one pierwszeństwo przed postanowieniami zawartymi w aktach regulujących wewnętrzne funkcjonowanie placówek medycznych. W konsekwencji statut zakładu opieki zdrowotnej, jak również regulamin porządkowy takiego zakładu, a także regulamin pracy lub inne ustanowione w takich placówkach wewnętrzne akty organizacyjno-normatywne nie mogą zawierać postanowień, które byłyby sprzeczne ze wskazanymi zasadami wykonywania zawodu lekarza. Ten sam wymóg dotyczy również zawieranych przez placówki medyczne umów o udzielanie świadczeń zdrowotnych. Postanowienia takich umów również nie mogą być sprzeczne z zasadami wykonywania zawodu lekarza.
Co więcej, waga tych zasad wymaga, aby postanowienia aktów organizacyjno-normatywnych placówek medycznych oraz zawieranych przez nich umów były redagowane w taki sposób, aby ich wykonywanie umożliwiało rzeczywiste, a nie formalne zastosowanie tychże zasad w trakcie wykonywania przez lekarzy swojego zawodu.

Autonomia zawodowa

Lekarze zyskują dzięki temu znaczną autonomię zawodową. Niezależnie bowiem od różnorakich uwarunkowań organizacyjno-finansowych funkcjonowania poszczególnych placówek medycznych standard przyjętych w nich zasad wykonywania zawodu lekarza musi odpowiadać wymaganiom regulacji zawartej w rozdziale 5 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Lekarz nie musi zatem w tym zakresie indywidualnie negocjować z zatrudniającą go placówką medyczną sposobu wykonywania swojego zawodu. Bezpośrednio w tym względzie mają bowiem zastosowanie standardy przewidziane we wspomnianej ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Co więcej ewentualne postanowienia zawartych z lekarzami umów, które byłyby sprzeczne z tymi standardami, nie są dla nich wiążące. W trakcie wykonywania swojego zawodu lekarz ma dać bowiem posłuch tym wymogom prawa.

Sankcja za łamanie zasad

Autonomia ta jest dla lekarza jednocześnie zobowiązaniem obwarowanym sankcją prawną. Nieprzestrzeganie zasad wykonywania zawodu wiąże się bowiem dla niego z odpowiedzialnością prawną, w szczególności odpowiedzialnością zawodową. Zgodnie z art. 41 ustawy o izbach lekarskich “członkowie samorządu lekarzy podlegają odpowiedzialności zawodowej przed sądami lekarskimi (…) za naruszenie przepisów o wykonywaniu zawodu lekarza”. Lekarz musi zatem liczyć się z tym, że za złamanie zasad wykonywania swojego zawodu zostanie mu wymierzona kara dyscyplinarna. Wymierzenie takiej kary nie wyłączy jednakże automatycznie innego rodzaju odpowiedzialności prawnej, tj. odpowiedzialności cywilnej i karnej. Regulowana jest ona – odpowiednio – w kodeksie cywilnym i kodeksie karnym.

Ochrona lekarzy

Lekarze mogą jednakże liczyć także na ochronę prawną podczas stosowania w praktyce medycznej zasad wykonywania swojego zawodu. Zakłady opieki zdrowotnej w toku swojej działalności mają obowiązek zapewnić lekarzom możliwość wykonywania swojego zawodu zgodnie z określonymi przez prawo zasadami, w szczególności w żadnym razie nie mogą im wypełnienia tego zadania zabraniać lub utrudniać. Naruszenie przez zakład opieki zdrowotnej tego obowiązku może w ostateczności doprowadzić taki ZOZ nawet do wykreślenia go z rejestru zakładów opieki zdrowotnej. Zgodnie bowiem z art. 15 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej “Jeżeli […] zostało stwierdzone naruszenie przepisów o wykonywaniu zawodów medycznych […] organ prowadzący rejestr wyznacza termin usunięcia uchybień, a po jego bezskutecznym upływie podejmuje decyzję o wykreśleniu zakładu z rejestru w całości lub w części […]”

Prawa do prywatności i godności

Konstytucja RP, art. 47; ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, art. 19.1 pkt. 4; ustawa o zawodzie lekarza art. 36; Kodeks etyki lekarskiej, art. 3, 12.
Poszanowanie godności osób korzystających z usług systemu ochrony zdrowia jest obowiązkiem wszystkich lekarzy i innych pracowników opieki zdrowotnej. Powinni się oni odnosić z jednakowym szacunkiem do każdej osoby, niezależnie od jej płci, wieku, statusu społecznego, stanu cywilnego, wykształcenia, koloru skóry, rasy, choroby, orientacji seksualnej, poglądów, a także stylu życia.
Pacjentka ma prawo oczekiwać, że podczas korzystania ze świadczeń medycznych lekarz uszanuje podjęte przez nią decyzje, także te dotyczące życia seksualnego, posiadania dzieci, metod zapobiegania ciąży. Działania lekarza powinny służyć dobru pacjentki. Udzielane porady powinny być bezstronne i umożliwić jej podjęcie najlepszej we własnym odczuciu decyzji.
Z doświadczeń kobiet wynika jednak, że ginekolodzy często przypisują sobie prawo do ingerowania w prywatne sprawy pacjentek i osądzania ich wyborów. Zdają się nie dostrzegać wyraźnej granicy dzielącej bezstronne porady od oceniających komentarzy. Taki sposób postępowania nie tylko godzi w godność kobiet, ale ma charakter dyskryminujący. Mężczyźni nie spotykają się z takimi uwagami nie tylko dlatego, że nie chodzą do ginekologa, ale przede wszystkim dlatego, że przyznaje się im moralne prawo do swobody seksualnej.
Lekarz nie jest upoważniony do oceny zachowań pacjentki. Przeciwnie, powinien dbać o to, by jego podejście było wolne od uprzedzeń i stereotypów ograniczających możliwość nawiązania dobrego kontaktu z kobietą, a tym samym skuteczność leczenia. Ważne jest również, by pacjentka widziała związek między zadawanymi przez lekarza pytaniami a swoim problemem zdrowotnym. Dlatego też lekarz, zadając pytania dotyczące prywatnej sfery życia kobiety, powinien wyjaśnić dlaczego pyta.
Z prawem do godności łączy się ściśle prawo do prywatności. Częstym przykładem naruszania tego prawa jest łamanie zasady, że przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może asystować tylko niezbędny personel. Kiedy lekarz przyjmuje pacjentki, do jego gabinetu nie powinny wchodzić żadne osoby postronne. Jeśli badanie przeprowadzane jest na sali szpitalnej, pacjentka ma prawo oczekiwać, że jej łóżko będzie w tym czasie zasłonięte odpowiednią kotarą. Poszanowanie prawa do prywatności wymaga oczywiście respektowania opisanego w dalszej części broszury prawa do poufności.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej Art. 68

Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielanych świadczeń określa ustawa.
Władze publiczne są zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.

Prawo do informacji

Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, art. 19.1 pkt. 2; ustawa o zawodzie lekarza art. 31; Kodeks etyki lekarskiej, art. 13, 16, 17;
Pacjentka korzystająca z usług medycznych ma prawo do pełnej informacji na temat stanu swojego zdrowia, proponowanych oraz możliwych metod diagnostyki i leczenia, spodziewanych korzyści i ewentualnych skutków ubocznych oraz ryzyka związanego z terapią, a także do informacji o błędach popełnionych w trakcie procesu diagnostycznego i terapeutycznego.
Pacjentka ma prawo wglądu do wszelkiej dokumentacji medycznej dotyczącej stanu swojego zdrowia oraz do jej kopiowania. Lekarz nie ma prawa bez zgody pacjentki informować nikogo o stanie jej zdrowia – dotyczy to także najbliższej rodziny. Dość często zdarza się, że lekarze ignorują prośby kobiet o udzielenie szerszej informacji. Czasami wprost jej odmawiają. Taka postawa jest niedopuszczalna: podważa zaufanie do lekarza, świadczy o braku szacunku dla pacjentki, a przede wszystkim prowadzi do tego, że pacjentka nie może podjąć świadomej decyzji dotyczącej jej własnego zdrowia i ciała. Do takiej decyzji ma prawo tylko ona. Lekarz, który ogranicza to prawo, narusza jej prawa człowieka.
Przykładem jest nie tylko odmawianie przez lekarzy pacjentce pełnej informacji, np. na temat sposobów zapobiegania ciąży, ale także udzielanie informacji nierzetelnej lub nieprawdziwej, która może zaważyć na decyzji kobiety. Podczas pierwszej wizyty u ginekologa pacjentka ma prawo oczekiwać, że lekarz poinformuje ją, na czym polega badanie, i zadba o to, by zminimalizować stres związany z tym wydarzeniem.

Prawo do decydowania, do świadomej zgody lub odmowy

Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, art. 19.1 pkt. 3; ustawa o zawodzie lekarza art. 32, 33, 34, 35; Kodeks etyki lekarskiej, art.15.
Prawo to oznacza, że niedopuszczalne jest podjęcie jakichkolwiek czynności medycznych, w tym również badań, bez zgody osoby zainteresowanej. Udzielona zgoda jest ważna tylko wtedy, gdy pacjentka wyrazi ją po uzyskaniu pełnej, rzetelnej informacji na temat stanu swego zdrowia, proponowanych metod leczenia, przewidywanych korzyści i ewentualnych skutków ubocznych. Informacja musi być przekazana przez lekarza w sposób zrozumiały, dostosowany do możliwości zrozumienia pacjentki.
W przypadku osób małoletnich wymagana jest zgoda przedstawiciela ustawowego albo sądu opiekuńczego wtedy, gdy nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie z nim jest niemożliwe. Jeżeli osoba ukończyła 16 lat, wymagana jest także jej zgoda. W przypadku osób, które nie wyrażają zgody na zabieg, ale nie ukończyły jeszcze 16 lat, oprócz zgody opiekunów prawnych potrzebna jest także zgoda sądu. Zgodę na zabieg przerwania ciąży, musi wyrazić każda pacjentka, która ukończyła 13 lat.
W przypadku badań lub świadczeń zdrowotnych wystarczy ustna zgoda pacjentki. W takim wypadku działanie lekarza bez uzyskania zgody jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy pacjentka wymagająca niezwłocznej pomocy medycznej nie może jej udzielić ze względu na stan zdrowia (np. jest nieprzytomna) lub wiek i nie można się porozumieć z jej przedstawicielem ustawowym lub faktycznym opiekunem.
Operacja lub leczenie o podwyższonym ryzyku wymaga pisemnej zgody pacjentki złożonej po uzyskaniu pełnej informacji na temat planowanej interwencji. Lekarz może zmienić leczenie lub zabieg bez pisemnej zgody pacjentki tylko wtedy, gdy w trakcie ich wykonywania wystąpią okoliczności, które należy uwzględnić, by nie doszło do utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, a niezwłoczne uzyskanie zgody pacjentki lub jej przedstawiciela prawnego jest niemożliwe. W takim przypadku lekarz ma obowiązek, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza (w miarę możliwości tej samej specjalności).
Prawo do decydowania o sobie wiąże się nierozerwalnie z prawem do wyboru – także do wyboru lekarza.

Prawo do poufności

Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, art. 18, 19 a.1; ustawa o zawodzie lekarza art. 40; Kodeks etyki lekarskiej, art. 23, 28; ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej, art. 21;
Prawo do poufności jest nie tylko jednym z podstawowych praw pacjenta, ale też czynnikiem o zasadniczym znaczeniu w kontaktach lekarz – pacjent. Lekarz powinien znać ważne dla procesu leczenia fakty dotyczące swoich pacjentów i ich rodzin po to, by dobrać właściwą terapię. Aby mieć dostęp do tych informacji, musi pozyskać zaufanie osób korzystających z jego porad. Podstawą zaś tego zaufania jest gwarancja, że poufne informacje nie zostaną nikomu udostępnione. Dotyczy to również sytuacji, w których motywem ich ujawnienia byłoby dobro osoby zainteresowanej – i w tym wypadku lekarz musi uzyskać jej zgodę na udostępnienie informacji osobom trzecim. Zwolnienie z zachowania tajemnicy lekarskiej może nastąpić wtedy, gdy pacjent wyrazi na to zgodę, zachowanie tajemnicy w sposób istotny zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta lub innych osób lub gdy, zobowiązują do tego przepisy prawa.

Obowiązek ochrony tajemnicy spoczywa na lekarzu, pielęgniarce, położnej i władzach ośrodka opieki zdrowotnej. Lekarz powinien czuwać nad tym, aby osoby asystujące lub pomagające mu w pracy przestrzegały tajemnicy zawodowej. Dopuszczenie ich do tajemnicy winno obejmować wyłącznie zakres niezbędny do prawidłowego wykonywania czynności zawodowych. Lekarz musi czuwać nad zabezpieczeniem dokumentacji przed ujawnieniem.
Zaufanie do lekarza ma szczególne znaczenie dla kobiet korzystających z usług lekarzy ginekologów, zwłaszcza w małych miejscowościach. Podczas tych wizyt lekarz w naturalny sposób staje się posiadaczem informacji dotyczących prywatnego życia pacjentki. Często nie uświadamia sobie, jakim przeżyciem dla dziewcząt i kobiet jest powierzenie ich komuś obcemu. Ryzyko, że tajemnica lekarska nie zostanie dochowana, nierzadko powstrzymuje je od wizyty u lekarza lub sprawia, że mimo niedogodności, wolą skorzystać z porady poza terenem swojego zamieszkania. Osoby, których prawo do życia prywatnego zostało naruszone poprzez nieuprawnione ujawnienie danych zawartych w dokumentacji medycznej, mają prawo domagać się usunięcia skutków ujawnienia oraz żądać przeproszenia i ogłoszenia wyroku w prasie (art.23 kodeksu cywilnego), a także zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 448 Kodeksu cywilnego).

Prawo do dodatkowej opieki

Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, art. 19.1;
W zakładach opieki zdrowotnej przeznaczonych dla osób wymagających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych pacjent ma również prawo do dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez bliską lub inną wskazaną przez niego osobę. Zakład powinien również zapewnić pacjentowi możliwość kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z osobami z zewnątrz. Powinien też uszanować prawo pacjentów do opieki duszpasterskiej. Koszty realizacji tych uprawnień nie mogą jednak obciążać zakładu opieki zdrowotnej.
Prawo pacjenta do kontaktu osobistego z osobami z zewnątrz, w tym do sprawowania opieki przez inne osoby, może zostać ograniczone przez kierownika zakładu opieki zdrowotnej lub upoważnionego lekarza tylko w wypadku zagrożenia epidemiologicznego lub ze względu na warunki przebywania w szpitalu innych chorych.

Prawo do poszanowania wartości i przekonań religijnych i filozoficznych

Konstytucja RP art. 53; ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, art. 19.3; ustawa o zawodzie lekarza, art. 39;
Lekarz, który respektuje opisane wcześniej prawa pacjenta – prawo do godności, prywatności, decydowania i informacji – na pewno uszanuje także przekonania pacjentki i przyjęty przez nią system wartości.
Wolność sumienia i wyznania w szpitalach. Zasada respektowania wolności sumienia i wyznania wymaga, by szpital zapewnił pacjentkom – w zależności od ich potrzeb – warunki do praktyk religijnych, ale też całkowitą wolność od tych praktyk. Obowiązkiem zakładu opieki zdrowotnej jest dbałość o to, by przekonania wynikające z wyznawanej religii lub jej braku były respektowane przez cały personel.
Planowanie rodziny/ Zapobieganie nieplanowanej ciąży. Rzeczywistym powodem odmawiania przez ginekologów porad i usług z zakresu nowoczesnej antykoncepcji są często względy religijne lub ideologiczne. Inne podawane przez lekarzy powody nie mogą przecież stanowić bariery w stosowaniu metod zapobiegania ciąży na zasadach obowiązujących przy doborze innych leków. Proponując indywidualnie środek antykoncepcyjny lekarz powinien korzystać z wiedzy na temat stwierdzonych wskazań i przeciwwskazań. Nie może się kierować uprzedzeniami i odmawiać przepisywania antykoncepcji pod pretekstem jej ogólnej szkodliwości. Dostępne w aptekach środki antykoncepcyjne zostały przebadane i dopuszczone do użytku. Lekarz nie może ignorować decyzji Komisji Rejestracji Środków Farmaceutycznych i Materiałów Medycznych – tym bardziej, że godzi to w dobro pacjentki i jej prawo do decydowania o sobie. Lekarze, którzy powołując się na sumienie, odmawiają usługi związanej z nowoczesną antykoncepcją, są często także przeciwni prawu kobiety do aborcji. Jest w tym wyraźna sprzeczność: odmawianie dostępu do skutecznej antykoncepcji prowadzi do wzrostu liczby aborcji. “Chroniąc” swoje sumienie, lekarz “naraża” sumienia kobiet, które chciałyby uniknąć aborcji stosując antykoncepcję.
Lekarz nie może wykorzystywać swego wpływu na pacjenta w innym celu niż leczniczy.

Kodeks etyki lekarskiej, art.14
Powstaje pytanie, czy ginekolog, który odmawia kobietom prawa do korzystania z legalnych leków łamiąc tym samym ich prawo do informacji, do decydowania o sobie i do korzystania z osiągnięć współczesnej medycyny, powinien wykonywać zawód, który naraża go na takie konflikty. Dewizą lekarza powinno być kierowanie się dobrem pacjenta. Względy światopoglądowe nie mogą przecież skłaniać lekarzy do odmowy innych świadczeń medycznych (np. transfuzji, przeszczepu lub podawania narkotyku w celu uśmierzenia bólu).
Przerywanie ciąży. Zawarta w ustawie o zawodzie lekarza klauzula sumienia zapewnia lekarzowi prawo do odmowy wykonania legalnego zabiegu aborcji, z wyjątkiem przypadków, gdy zwłoka mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Musi on jednak w takim wypadku wskazać realną możliwość dokonania tego zabiegu. Odmawianie kobietom przez szpitale dostępu do aborcji bez udzielenia informacji na temat placówek opieki zdrowotnej przeprowadzających zabiegi jest łamaniem obowiązującego prawa.

Dostępność świadczeń zdrowotnych

Dostępność świadczeń medycznych zależy od tego, czy są to świadczenia standardowe, wysokospecjalistyczne, czy też ponadstandardowe. Zakres tych świadczeń określają odrębne przepisy.

Świadczenia standardowe

Konstytucja RP, art. 68; ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, art. 31;
Z ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym wynika, że kasy chorych są zobowiązane zapewnić ubezpieczonym standardowe świadczenie medyczne.. Mają one na celu:
zachowanie zdrowia oraz zapobieganie chorobom i urazom,
wczesne wykrywanie chorób;
leczenie,
zapobieganie niepełnosprawności lub jej ograniczanie.
Kasy chorych nie mają prawa odmówić pokrycia kosztów takich świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego. Nie zapewnienie ich prowadzi do naruszenia konstytucyjnej zasady równości w realizacji prawa do ochrony zdrowia.
Osoby, którym lekarz odmówił dostępu do świadczeń z tego zakresu (przysługujących im z mocy ustawy) mogą żądać od kasy chorych skierowania do placówki zdrowotnej, która to świadczenie zapewni (np. w przypadku odmowy ze względu na przekroczenie limitu). W przypadku odmownej decyzji kasy chorych może odwołać się do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych o ustalenie prawa do świadczenia zdrowotnego objętego ubezpieczeniem.
Gdyby wskutek odmowy sfinansowania przez kasę chorych świadczenia zdrowotnego osoba ubezpieczona doznała szkody (np. gdyby pogorszył się jej stan zdrowia lub gdyby zmarła) można wnieść sprawę do sądu cywilnego przeciwko kasie chorych.
Innym sposobem wyegzekwowania prawa jest opłacenie kosztów świadczenia, a następnie wystąpienie do odpowiedniej kasy chorych o zwrot poniesionych z tego tytułu wydatków i kosztów.

Świadczenia wysokospecjalistyczne

Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym,art. 31; rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie wykazu wysokospecjalistycznych procedur medycznych finansowanych z budżetu państwa oraz zasad i trybu udzielania tych świadczeń (Dz. U. z 1998 r. Nr 140 poz. 910)
Dostęp do wysokospecjalistycznych świadczeń medycznych finansowanych z budżetu państwa powinien odbywać się według kolejności określanej wyłącznie na podstawie kryteriów medycznych. Procedury dostępu do tych świadczeń powinny być jawne i rzetelne. W przypadku nieprzestrzegania przez państwo tej zasady osoby zainteresowane mogą dochodzić swych praw na drodze administracyjnej.

Świadczenia ponadstandardowe

Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, art. 31; rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie wykazu świadczeń ponadstandardowych (Dz. U. z 1998 r. Nr 140, poz. 909)
Zgodnie z obowiązującym prawem pacjent sam pokrywa koszty świadczeń ponadstandardowych, do których należą m.in.:
zabiegi chirurgii plastycznej i zabiegi kosmetyczne w przypadkach, które nie są następstwem wady wrodzonej, urazu, choroby lub następstw jej leczenia;
świadczenia z zakresu stomatologii inne niż określone w wykazie podstawowych świadczeń oraz podstawowych materiałów stomatologicznych;
świadczenia z zakresu akupunktury, z wyjątkiem świadczeń związanych z leczeniem bólu;
świadczenia pomocy doraźnej, z wyjątkiem wypadków, urazów, nagłego zagrożenia życia lub nagłego pogorszenia stanu zdrowia powodującego zagrożenie życia oraz świadczeń związanych z ciążą i porodem.

Prawo do skargi i dochodzenia roszczeń

Konstytucja RP art. 53; ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, art. 19. A; ustawa o zawodzie lekarza, art. 54;
Każdy pacjent, którego prawa zostały naruszone, może złożyć skargę do:
dyrektora placówki opieki zdrowotnej (przychodni, szpitala, itp.);
rzeczników odpowiedzialności zawodowej przy odpowiedniej okręgowej izbie lekarskiej lub izbie pielęgniarskiej;
Rzecznika Praw Pacjenta lub Komisji Skarg i Wniosków przy Kasach Chorych, z którą placówka podpisała umowę (zwłaszcza w wypadku dochodzenia prawa do świadczeń);
Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej,
Rzecznika Praw Obywatelskich.
Pacjent ma również prawo wystąpić o odpowiedzialność cywilną lub karną.

Odpowiedzialność cywilna.
W razie zawinionego naruszenia praw pacjenta w zakresie prowadzenia i udostępniania dokumentacji medycznej (art.18 ust. 2 i 3 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej) oraz innych praw opisanych w tej broszurze (art.19 ust. 1 pkt. 1-4 i ust. 3 w/w ustawy) – sąd na podstawie art. 448 kodeksu cywilnego może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
W razie zawinionego naruszenia prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności, sąd może, na żądanie najbliższego członka rodziny, przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego, zasądzić odpowiednią sumę na wskazany przez nich cel społeczny na podstawie art. 448 (art.18 ust. 2 i 3 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej). Ponadto w razie doznania szkody pacjent może wystąpić przeciwko lekarzowi lub zakładowi opieki zdrowotnej z powództwa o jej naprawienie (tytuł VI KC).

Odpowiedzialność karna.

Lekarz może być pociągnięty do odpowiedzialności na gruncie przepisów o odpowiedzialności karnej za spowodowanie śmierci lub uszkodzenie ciała albo za narażenie na niebezpieczeństwo utraty życia lub uszkodzenie ciała. (rozdział XIX kodeksu karnego – Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu).

Odpowiedzialność zawodowa

W przypadku naruszenia praw pacjenta lekarz może być pociągnięty do odpowiedzialności na gruncie przepisów o odpowiedzialności zawodowej lekarzy zawartych w ustawie o izbach lekarskich (Dz. U. z 1998 r. nr 30, poz.158, ostatnia zmiana Dz. U. z 1997 roku nr 28, poz. 152).
Postępowanie przed sądem lekarskim toczy się niezależnie od postępowania karnego lub postępowania dyscyplinarnego wszczętego w jednostce organizacyjnej na podstawie przepisów szczególnych. W praktyce postępowanie przed sądem lekarskim zostaje najczęściej zawieszone do czasu zakończenia postępowania karnego lub postępowania cywilnego.
Działające przy radach lekarskich sądy lekarskie mogą orzec następujące kary wobec lekarzy:
upomnienia,
nagany,
zawieszenia prawa wykonywania zawodu na okres od 6 miesięcy do 3 lat,
pozbawienia prawa wykonywania zawodu.
Od redakcji:
Mamy świadomość, że stan przestrzegania praw pacjenta w Polsce jest daleki od ideału. Co więcej, mimo że prawa te zapisano w dokumentach obowiązujących środowisko medyczne, ich interpretacja bywa niezgodna z międzynarodowymi standardami praw człowieka. Nie pomaga to osobom dochodzącym swoich praw. Mimo to, gorąco namawiamy do takich działań. Sytuacja osób korzystających z usług opieki zdrowotnej nie ulegnie poprawie bez nacisku ze strony pacjentów.

Akty Prawne
Podstawowe akty prawne odnoszące się do praw pacjenta to:
Konstytucja RP,
Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny (Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie) z 1997 roku.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16 poz. 93, ostatnia zmiana Dz. U. z 1997 roku Nr 117, poz. 751),
Kodeks postępowania cywilnego
Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 30 sierpnia 1991 roku (Dz. U. Nr 91, poz. 408 )
Ustawa o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 20 czerwca 1997 roku (Dz. U. Nr 104, poz. 661, Dz. U. Nr 121, poz. 769)
Ustawa o zawodzie lekarza z dnia 5 grudnia 1996 roku (Dz. U. z 1997 r. Nr 28, poz. 152, ostatnia zmiana Dz. U. z 1997 Nr 88, poz. 554)
Ustawa o zawodzie pielęgniarki i położnej z dnia 5 lipca 1996 roku (Dz. U. Nr 91, poz.410)
Kodeks Etyki Lekarskiej (z 1993 roku)
Kodeks Etyki Pielęgniarek(rzy) i Położnych z dnia 4 grudnia 1995 roku (Dz. U. nr 41, poz. 178)
Ustawa z dnia 6 lutego 1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz. U. Nr 28, poz.153)
Ustawa o zmianie ustawy o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym z dnia 18 lipca 1998 roku.
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535, ostatnia zmiana z 1997 roku Dz. U. Nr 113, poz. 731)
Ustawa z dnia 17 maja 1989 roku o izbach lekarskich (Dz. U. Nr 30, poz.158, ostania zmiana z 1997 roku – Dz. U. Nr 28, poz. 152)
Ustawa z dnia 26 października 1995 roku o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 138, poz. 682)
Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, ostatnia zmiana Dz. U. z 1997 roku, Nr 157,poz. 1040).
Przypisy
1. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Tekst jednolity Dz.U. z 2005 r. Nr 226, poz. 1943 ze zm.)
2. Ustawa z dnia 28 października 1950 r. o zawodzie lekarza (Dz.U. Nr 50, poz. 458 ze zm.)
3. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 10 czerwca 1927 r. o wykonywaniu praktyki dentystycznej (Dz.U. z 1934 r. Nr 4, poz. 32 ze zm.)
4. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o izbach lekarskich (Dz.U. Nr 30, poz. 158 ze zm.)
5. Zgodnie z art. 12 Ustawy o izbach lekarskich każdy lekarze wykonujący zawód jest równocześnie członkiem samorządu lekarskiego wskutek obowiązkowego wpisu na listę członków okręgowej izby lekarskiej.
6. W uzasadnieniu wyroku z dn. 13.07.2005 r. (I CK 18/05, opubl. Prawo i Medycyna 2/2006, s. 141) Sąd Najwyższy w kontekście sprawy związanej z kwestią tzw. ponadlimitowych świadczeń zdrowotnych w sytuacji przypadku niecierpiącego zwłoki (art. 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty) wyraził pogląd, iż lekarz bez względu na podstawę zatrudnienia ma w zakresie procedur medycznych samodzielność, gdyż obowiązek udzielenia w takim przypadku pomocy lekarskiej jest jego własnym obowiązkiem.
7. Zgodnie z art. 42 ust. 1 Ustawy o izbach lekarskich lekarzowi może być wymierzona kara upomnienia, nagany, zawieszenie prawa wykonywania zawodu lekarza na okres od sześciu miesięcy do trzech lat, pozbawienie prawa wykonywania zawodu.
8. Odpowiedzialność cywilna polega przede wszystkim na obowiązku zapłaty przez sprawcę deliktu odszkodowania poszkodowanemu za wyrządzoną mu szkodę. Odpowiedzialność karna polega zaś na wymierzeniu sprawcy przestępstwa kary (np. pobawienia wolności) lub środka karnego (np. zakazu wykonywania zawodu).
9. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)
10. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – kodeks karny ( Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)
11. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. Nr 91, poz. 408 ze zm.)

Kasa Chorych Adres Rzecznik Praw Pacjenta
1. DOLNOŚLĄSKA KASA CHORYCH ul. Joannitów 6,
50-525 Wrocław (0-71) 374-72-53
fax: 374-73-01
2. KUJAWSKO-POMORSKA KASA CHORYCH ul. Mickiewicza 15,
85-071 Bydgoszcz (0-52) 325-27-37
fax: 325-27-09
3. LUBELSKA KASA CHORYCH ul. Szkolna 16,
20-124 Lublin (0-81) 531-05-45
fax. 531-05-43
4. LUBUSKA KASA CHORYCH ul. Podgórna 9b,
65-057 Zielona Góra (0-68) 325-77-88 wew. 202
fax: 327-93-14
5. ŁÓDZKA KASA CHORYCH ul. Żeligowskiego 32/34,
90-643 Łódź (0-42) 639-76-42
fax: 633-67-00
6. MAŁOPOLSKA KASA CHORYCH ul. Ciemna 6,
31-053 Kraków (0-12) 269-03-28, 269-03-59,
fax: 269-03-15
7. MAZOWIECKA KASA CHORYCH ul. Sienkiewicza 3,
00-033 Warszawa (0-22) 827-50-71, 827-50-73 wew. 231;
fax: 827-75-16
8. OPOLSKA KASA CHORYCH ul. Głogowska 37,
45-315 Opole (0-77) 458-05-82, 455-18-41; 457-69-93;
fax: 457-69-79
9. PODKARPACKA KASA CHORYCH ul. Targowa 1,
35-064 Rzeszów (0-17) 853-99-61 wew. 406
10. PODLASKA KASA CHORYCH ul. Lipowa 24,
15-427 Białystok (0-85) 745-95-41; 745-95-00, fax: 745-95-39
11. POMORSKA KASA CHORYCH ul. Powstania Styczniowego 9b,
81-519 Gdynia (0-58) 622-93-84;, 622-94-10
fax: 622-94-30
12. ŚLĄSKA KASA CHORYCH ul. Jankego 15a,
40-615 Katowice (0-32) 255-30-65 wew. 290
13. ŚWIĘTOKRZYSKA KASA CHORYCH ul. Targowa 18,
25-520 Kielce (0-41) 343-03-25
fax: 343-04-90
14. WARMIŃSKO-MAZURSKA KASA CHORYCH ul. Żołnierska 16,
10-561 Olsztyn (0-89) 533-96-70 533-96-7
wew. 21; fax: 533-91-75
15. WIELKOPOLSKA KASA CHORYCH ul. Piekary 14/15,
61-823 Poznań (0-61) 8510225
16. ZACHODNIOPOMORSKA KASA CHORYCH ul. Moniuszki 20,
71-430 Szczecin (0-91) 423-94-93 wew. 11, 27
fax: 423-94-66
17. BRANŻOWA KASA CHORYCH DLA SŁUŻB MUNDUROWYCH ul. Wołoska 137,
00-911 Warszawa (0-22) 602-18-61
fax:845-64-12